نەوشیروان مستەفا (33) ساڵ لەمەوبەر باس لە ئاسایشی ئاو لە کوردستان دەکات

هەواڵ و چالاکی

نەوشیروان مستەفا (33) ساڵ لەمەوبەر باسی لە گرنگی سەرچاوەکانی ئاو لە کوردستان کردوە و ئاماژەی بەوەکردوە، سه‌رچاوه‌ ده‌وڵه‌مه‌نده‌کانی ئاو بۆ داهاتو گرنگیه‌کی زۆر گه‌وره‌تریان دەبێت له‌ پترۆڵ و سامانه‌ سروشتییه‌کانی تر.

نەوشیروان مستەفا لە ساڵی (1986) لە ئاوەژێ لە وانەیەکدا کە بە ژمارەیەک لە کادرانی وتوەتەوە و بەتۆمارکراوی بەردەستە، ئاماژەی بە مەترسییەکانى داهاتو کردوە، جگە لەوەى تیشکى خستوەتە سەر کۆمەڵێک دەستەواژەى نوێى ناو دنیاى سیاسەت و ئاڵنگاریی و پێشهاتە نوێیەکانى ناوچەکە و کۆمەڵى نێودەوڵەتى.

هاوکات شیکارى بۆ کۆمەڵێک چەمک و سیاسەتى نوێى وڵاتانى زلهێز و مەترسییەکان لە ناوچەکە و چۆنیەتى روبەڕوبونەوەیان کردوە.


دەقی وتەکانى نەوشیروان مستەفا
پڕۆژەی گاپ کە لە ساڵی (2000) تەواو دەبێت بۆ وڵاتی تورکیا دەبێتە سەرچاوەیەکی ئاودێری کشتوکاڵ و بەرهەمهێنانی بڕێکی زۆری کارەبا بۆ وڵاتی تورکیا زیاد لە ئیکتیفای لۆکاڵی خۆی بەرهەمی دەبێت، دەتوانێت بازاڕی عەرەبی و بەشێک لە بازاڕی ئەوروپاش دابین بکات و ئاستی ئابوری تاک بەرز بێتەوە.

غەرەزی سیاسی و ستراتیژی پڕۆژەی گاپ هەرچیەک بێت تورکیا بە چ مەبەستێک دروستی کردبێت ئەگەر بەراوردی سەدی گاپ بە هەمو سەدەکانی عێراق و سوریا بکەین تاکە پڕۆژەیە کە کورد خۆی سودی لێ دەبینێت، کورد سودمەندی یەکەمە لە ناوچەکە، چونکە تورکەکان هەر لە ئێستاوە دەستیان کردوە بە کڕینی زەویوزار و کردنەوەی پڕۆژەی تەواوکاریی بۆ گشت کەرتەکانی کشتوکاڵ و گەشت وگوزار و رێگاو بان و شاری تازە و...هتد ، بۆیە هەمو کوردستان بە کامیلی دەگۆڕێت لە ژیانێکی دواکەوتوی هەژاریی بۆ ژیانێکی پێشکەوتوی دەوڵەمەند، ژیانی جوتیار، شوان، کرێکار، گاوان لە ناوجەکادا هەموی دەگۆڕێت و سەرجەم توێژەکان ژیانیان باشتر دەبێت، کاریگەری ئێجگار زۆری هەیە لەسەر ناوچەکە و کاریگەری هەیە لەسەر ئابوری تاک بە گشتی.

ئێمە پێوستە پێمان خۆش بێت ئەو پڕۆژەیە سەربگرێت، دوکان و دەربەندیخان باشترین ئەرزی کوردستانیان کردوە بە ژێرەوە جگە لەوەى ئاوی خواردنەوە بۆ سلیمانی و دەورو بەری دابین دەکات، هیچ پرۆژەیەکی ئاودێری و کشتوکاڵی ستراتیژی لەبەردا نەکراوە باشترین ئەرزی ناوچەکانیان کردوە بە ژێرەوە، پڕۆژەی گاپ خاکی کوردستان دەکات بە ژێرەوە، بەڵام لە هامان کاتدا ئاوەکە لە ناوچەکەدا بەکاردەهێنێتەوە بۆ کشتوکاڵ و ئاودێری و کارەبا و دەدرێت بە دانیشتوانی ئەسڵی ناوچەکە  شاری تازە دروست دەکرێت رێگاوبانی تێدا دروست دەکرێت ئاوەدان دەکرێتەوە گەشتوگوزار لە ناوچەکەدا زیندو دەبێتەوە و گەشە دەسێنێت، کە کۆمەڵێ جانبی هەیە بە خێر لە کاتی دروستکردنی ئەم پڕۆژەیە یان رێگری گرتن لە دروست کردنی ئەم پرۆژەیە.

ئەو ئیشانەی دەکەوێتە سەرشانتان (مەبەست لێی کادرە ئامادە بوەکانە) کۆکردنەوەی زانیاریە لەسەر عێراق دەربارەی دەربارەی سەدەکانی دەربارەی جموجۆڵی ئاودێری کشتوکاڵی پلانی درێژخایەن و کورتخایەن ئەمانەش پەیوەندی بە چارەنوسی هەمومانەوە هەیە.

ئەم پڕۆژەی گاپە ئەگەر سەربگرێت و عێراق نەتوانێت رێگری لێ بکات و لێی تێک بات، من هیچ بەدوری نازانم لەم ئەزمەی کوێت دا ببێتە شەڕ لە نێوان سعودیە و ئەمەریکا و عێراق، هەروەها ئەمەریکا سود لە ئەرزی تورکیا وەربگرن بۆیە ئەگەری زۆری هەیە عێراق بە فرسەتی بزانێت بۆ ئەوەی پرۆژەی گاپ بکاتە ئامانج کە لە ماوەی (10) ساڵی رابرودا کاریان تیادا کردوە، بە هۆی پەلاماری سەبازیی بە ئینزال کردنی چەند هەزار سەربازێک و هێرش کردنە سەریان بە هێزی ئاسمانی یا خود با موشەکی بە هێز و وێرانکەر، گەر هات و عێراق توانی هێرش بکاتە سەر سەدەکانی تورکیا ئەوا ناتوانێت بە ماوەی (30) ساڵ دروستیان بکاتەوە و ریسەکایان لێ دەکاتەوە بە خوری.

ئەگەر تێک نەچێت ئەوا زەرەری زۆر کوشندە لە عێراق و سوریا دەدات، چونکە بە تەنها لەسەر فورات نزیکەی شەش ملیون کەس دەژی وە نزیکەی (10) ملیۆن کەس لە ئاوی دیجلە ئەژین، ئەمانە توشی زەرەری زۆر گەورە دەبن رەنگە ئەم هۆکارە ببێتە هۆی ئەوەی عێراق زیاتر تەماع بکاتە خاکی ئێمە ئەگەر تا ئێستا لەبەر نەوت بوبێت لەمەودا ئاوێشی دێتە سەر،

هەروەها ئەو عەرەبانەی کە لە ناوچەکانی ناوەند و خواروی عێراق ژیانیان لێ تێک دەچێت  و دەیان هێنن بۆ خاک و وڵاتی ئێمە بە هۆی ئەو سەرچاوە جیاوازانەی ئاو کە تێدایە بەتایبەتی ئەو جۆگا گەورانەی کە پێیدا تێپەر دەبێت هەروەها دەیان سەرچاوەی وەک زەڵم و سەرچنار و سەرای سوبحان ئاغا و ئاوی کۆیە .

رەنگە لە ئێستادا کە ئاو زۆرە هیچ ئەهمیەتێکی ئەوتۆی نەبێت، بەڵام بۆ پاشەڕۆژ گرنگی بەرچاوی خۆی دەبێت بۆ نمونە ئەگەر بەراوردی ئەو کۆمەڵە ئاوانەی ناو شێنێ بکەین لەگەڵ وڵاتی وەکو کوەیت کە ئاوی خواردنی نیە، بەڵکو لە لوبنان و سوریا و هەندێ وڵاتانی ئەوروپا ئاو دەکرێت وەکو ئاوی بانی خێڵانی لای خۆمان، بۆ نمونە  ئەگەر لەوێ دو سەرچاوەی وەکو ئەوانەی لای خۆمان هەبوایە چ ئەهمیەتێکی ژیانیى ئەبێت لەبەر ئەوەی ژیان لە ژیانی بەشەردا رۆژ بە رۆژ ئەهمەیەتی زیاد دەکات. هەروەها یەکێک لەو چەمکانەی کە دەبێت بە وردی بخوێنرێتەوە ئەوەیە کە هەمیشە سەرچاوەی سەروەت و سامانی وڵاتی خۆتان بزانن لە روی سەدەکان و هەر سەدێک چەنێک ئەرزی داگیر کردوە، چەنێک ئاوی تێدایە جانبی سیاسی هەیە جانبی ستراتیژی چیە جانبی ئیقتیسادی چیە.

ئەمنی قەومی وەکو زاروەی سیاسی زاراوەیەکی تازەیە، لەو کاتەی کە بەشەر وجودی هەیە لەسەر زەوی لەو کاتەی دەوڵەتداریی کردوە مەسەلەی ئەمنی قەومی لە ئارادا بوە وەکو مەفهوم، بەڵام زاراوەی ئەمنی قەومی لە دوای جەنگی جیهانی دوەم لە ئەمەریکا هاتە کایەوە، دوایی جەنگ جیهانی یەکەم کە ئەمەریکا بو بە هێزیێکی گەورە هەندێ لە دەوڵەتە ئیستعماریە زل هێزەکان پێگەی خۆیان لە کیس چو هەندێ دەوڵەتی تازە هاتنە کایەوە بۆ نمونە بەریتانیا و فەڕەنسا بون هێزی گرنگ بو ئەو تەوازنە تێکچو دوای جەنگی جیهانی دوەم تێکشکان. ئەو هێزەی کە هەیان بو داچۆڕا موقابلی ئەوە دو هێزی گەورە هانتە کایەوە (ئەمریکا و یەکێتی سۆڤیەت) بەمە مەرکەزی قوەت گۆڕا.

ئەمەریکا وەک زەعیمی دنیایی سەرمایەداری هەتە پێشەوە، یەکێتی سۆڤیەت وەک زەعیمی وڵاتانی سۆشیالیستی هاتە پێشەوە، ئەمەریکا ئەو ستراتیژەی کە هەیبو پێش جەنگی جیهانی دوەم ئەبو کە ئیعتزال بکات لە ناو قاڕەی ئەمەریکا نە ئەو تەداخولی ئاسیا و ئەفەریقا بکات لە بەرامبەر ئەوەی دەوڵەتە زلهێزەکانیش تەداخول نەکەن لە کاروباری ئەمەریکا و قاڕەی ئەمەریکا.

سیاسەتی مۆنرۆ، وەختی خۆی سەرۆکێکیان هەبو بە ناوی مۆنرۆ ئەو مەبدەئەی داناوە دەربارەی سیاسیەتی ئەمەریکا کە سیاسەتێکی گۆشەگیر بێت، ئەمەریکا دەورێکی گرنگی هەبو لە بردنەوەی جەنگی جیهاندا دەورێكی گرنگی هەبو لە بردنەوەی شەڕەکەدا، پاشان لە کۆنفرانسی ئاشتی پاریس-دا لە چەند جەلسەیەکدا بەشدارییان کرد لە دواییدا کشایەوە لەسەر مەبدەئی مۆنرۆ، دواتر لە (عوسبەت ئومەم) نەبو بە ئەندام و گەڕایەوە بۆ ناو قاڕەی خۆی و خەریکی مەشاکیلی داخلی و قاڕەی خۆی بو.

بەڵام لە جەنگی جیهانی دوەم دا ئەم سیاستە شکا، چونکە کۆمپانیا گەورە و سەرمایەدارەکانی ئەمەریکا پێوستیان بە بازاڕی دنیا و کەرەستەی خاوی دنیا بو ، فەڕەنسا و بەریتانیا ئەو هێزەیان داپچڕى بو نەیانتوانی لەبەرامبەر حەرەکاتی کۆمۆنیزم و پەرەسەندنی سۆشیالیستی خۆیان رابگرن بۆیە بە فەرمی بەریتانیا داوای لە ئەمەریکا کرد کە بێتە ئەو جێگایانەی کە چۆڵی کردوە، بۆیە ئیتر وەکو دەوڵەتێکی تازە و دەوڵەمەند هاتە پێشەوە لەسەر. ئەمەریکا بڕیاری-دا بە داهێنانی نەزەریەی تازە بە ناوی نەزەریەی ئەمنی قەومی لە دوای ساڵی (1947) ئەم زاراوەیەیان بەکارهێنا، کۆمیتەیان بۆ دروست کرد کە ئەم کۆمیتەیە نوێنەری وەزارەتی دیفاعی تێدا بو، نوێنەری وەزارەتی خاریجیەی تێدا بو ، نوێنەری وازارەتی خەزانەی تێدا بو، نوێنەری دەزگا جاسوسەیەکانی تێدا بو، ئەمانە پێکەوە کۆمیتەیەکیان دروستکردبو کە ناویان لێ نا مەجلیسی ئەمنی قەومی و یەکێک لە بەرزترین دەسەلاتەکانی کە دانراوە بۆ بەرگری لە بەرژەوەندی نیشتمانیی، سیاسەتی خاریجی و هەدەفی ئامانجی قەومی و مەسڵەحەتی قەومی مەقسودی طەبەقی هەیە.

مەسڵەحەتی قەومی لە عێراقدا مەسەلەی ئەمنیی خۆیەتى، لە دەوڵەتی پێشکەوتو ئەمنی قەومی بریتیە لە ئەمنی وڵات و هاوڵاتی، ئە بە مانای تێگەشتنی ئێمە واتە جاسوسی و دەزگای تۆقێنەر، بەڵام ئەمن بە واتە نەبونی هیچ هەڕەشەیەک لەسەر هاوڵاتی و سەرجەم دەوڵەت واتە دابینکردنی ئەمنی قەومی پاراستنی سەرجەم هەڕەشە دەرەکی یا ناوخۆیەکانە هەروەها دروست کردنی حاڵەتی دڵنیایی بۆ گشت ئاستەکان و بۆ پاراستنی دەسەڵاتی حیزبی بەعسە ئەوەیە کە سەدام خۆی دەسەڵاتی هەبێت.

ئاستەکانی ئاسایش
１.ئەمنی فەردی (ئاسایشی تاک)
هەمو هاوڵاتیەک لە سنوری دەوڵەتێک دەژی ترسی نەبێت لە نیزامی داخلیی و دەستدرێژی پۆلیس و هێرشی سنوری دەوڵەت و بێ ئیشی و کارەساتی سروشتی و دڵنیایی تەندروستی و برسێتی، دڵنیایی کۆمەڵایەتی، بەڵام هچ شوێنکدا ئەمنی مطلق نیە.

٢.  ئەمنی وطنی ( ئاسایشی نیشتمانی)
هاوڵاتی لە نیشتماندا بێ گوێدانە ئینتمایی حیزبی و نەتەوەیی و رەگەز و زمانی هاوڵاتیان هەمویان پێکەوە مافی ژیانیان هەبیت هەڕەشە لەسەر سەروەری دانیشتوانەکەی نەبێت و پارێزراو بن تێیدا، ئەمەش دو جۆر دەگرێتەوە ئەمنی داخلی و ئەمنی خاریجی.

ئەمنی داخلی:  بریتیە لە پاراستنی ئاسایشی وڵات و جێبەجێ کردنی حوکمی قانون، نەهێشتنی برسێتی و پاراسنى سەرو ماڵی هاوڵاتیان و نەهێشتنی ئاسبابی تەفرەقە.
ئەمنی خاریجی: هەمو وڵاتێک لە دنیادا پێکهاتوە لە پارچەیەک ئەرز بۆ تێگەشتن لە ئاسایشی وڵاتێک بۆ زاننیی خاڵی بەهێز و لاوز هەندێ بنەما هەیە پێویستە بخوێنرێتەوە.

•     دەرچەی سنوری هەیە یان نا بە تایبەتی دەرچەی ئاوی.
•     سنوری ئاوی هەیە.
•     موقعی جوگرافی لەسەر نەخشە.
•     ئاو و هەوای و مەناخى وڵاتەکە.
•     لەگەڵ کێدا پەیوەندی هەیە و دراوسێکانی کێن.
•     شیوازی حکومڕانی.
•     جیاوازی ئاین و مەزهەب.
•     پێکهاتەی نەتەوەکانی.
•     هەبونی کێشەی هاوڵاتیان.

٣ . ئەمنی ئیقلیمی (ئاسایشی هەرێمیی)
کۆمەڵە وڵاتێکی دراوسێ کە پێکەوە سنورێکی جوگرافی پێکەوە دەیانبەستێتەوە بە شێوەیەکی راستەوخۆ و ناڕاستەوخۆ. ئەمن و ئاسایشی ناوجەکە دەپارێزن، رۆژهەڵاتی ناوەند لە لایەکەوە کەنداو و لەیەکی تر تورکیاو و ئێران پێکی دەهێنن، دەوڵەمند بە سەرچاوەی ناوت و کانزا، شۆڕسی ئیسلامی لە ئێران و بزاوتی دینی گەورە لە عێراق و تورکیا و ئەفغانستان و کەنداو دەستی پێکرد و چەند گۆڕانکارییەکی گەورەی لە ناوچەکادا دروستکرد چەند پەیمانێکی هەرێمی لە بنج و بێخەوە ریشەکێش کرد و  کە بریتی بو لە سیستمی ئەمنی دەولی پەلی کێشا لە رۆژهەڵاتی ناوەند بۆ رۆژهەڵاتی دور وەکو هند و چین، هەریەکە لەم وڵاتانە هەوڵی دۆزینەوەی ئەمنی هەرێمی بون.

٤.  ئەمنی عام (ئاسایشی نێونەتەوەیی)
گەورەترین شەڕ لە نێوان دەوڵەتەکان شەڕی ئەتۆمی، ترسناک-ی تەهدید کردن بە ئەتۆم، پاشان شێوازی شەڕەکە گۆڕا. شەڕی بازرگانی و چەمکەکانی ژینگە و پیسبونی ژینگە و تەهدیدی ئەلیکترۆنی و تەکنۆلۆجیا.                                                                                                    

جوگرافیا و هەڵکەوتەی وڵات رۆڵیکی گرنگی هەیە لە ئاسایشی نەتەوەیی، بە تایبەتی جیگای پایتەخت بۆ نمونە لە هەبونی ململانێی نێوان عێراق و ئێران ، بە‌غدا تەنها (110) کیلۆمەتر دورە لە سنوری ئێران، بەڵام ئێران (700) کیلۆمەتر دورە لە سنوری عێراق بۆ بە ئامانج گرتن بە ئاسانتر بەغدا بەردەست دەبێت، خەسڵەتی ئەرزیش گرنگی هەیە، هەروەها جوگرافیا بۆ  دیفاعی وەکو بەسود وەرگرتن لە شاخ و دەشت و ئاو.                                                                                                    

خەڵک و دانیشتوان گرنگی زۆری هەیە لە ئاسایش لە روی ژمارە و چۆنیەتی دابەشبونی روبەری دانیشتوان، هەتا چەند داتوانرێت کەڤەری ( ئەمنی ئابوری و ئەمنی خوراکی و ئەمنی گیانی) بکرێت. ژمارەی دانیشتوان هەندێ جار کاریگەری راستەخۆیان هەیە لەسەر عەدالەتى ئیجتماعی و پەیڕەویکردنی حقوقی یەکتر و مساواتی ئەمنی و لێبوردەیی دینی لە نێوان مەزهەبەکان، بۆ دۆزینەوەی خاڵی بەهێز و لاواز بۆ کردنیان بە گژی یەکتردا  بە هۆی دابەشبونی (قەومی، نەتەوەیی، رەگەز، دینی، دیراسکردنی ئاستی رۆشنبیری، ئاستی عەشایەری، هەروەها ئمتدادی قەومی، مەزهەبی، قەومی، نەتەوەی هەتا کوێ چوە).

جۆری حکومڕانی سەرمایەداری یاخود ئیشتراکیە، سیسیتمی پێکهێنانی دەسەڵات یەک حیزبیە یا فرە حیزبی،  هەتا چ حەدێک دانیشتوان ملکەچی سیستمی حکومن، وە سیستەمەکە دیموکراسیە یا خود دیکتاتۆری. شەرت نیە ژمارەی دانیشتوان هەموکات ببنە نوقتەی قوەت بۆ وڵات بۆ نمونە وڵاتانی هند و چین و میسر ژمارەی دانیشتوان بۆتە بارگرانی بەسەر وڵاتەکانیانەوە، سەروەری بەشەری دو مەهامی هەیە لە وڵاتدا لە کاتی شەڕ وەکو قوەی عەسکەری تەجنید دەکرێت و بۆ شەڕکردن بە کار دەهێنرێت، لە کاتی ئاشتیدا وەکو هیزی بیناکردن بەکاردەهێنرێت بۆ کشتوکاڵ و پیشەسازی پڕۆسە ئینتاجیەکان.                                                   

لەسەر ئەساسی جوگرافی و ئابوری و دینی و قەومی وڵاتێکی مهەدەدە، لە روی دابەشکاریی روبەری پێکهاتەی سێ ویلاتە ( موسڵ و بەغدا و بەسرە) ویلایەتی موسڵ بەشێک بوە لە تورکیا بۆیە لە چاوەڕوانی ئەوەدایە کە رۆژێک لە رۆژان بگەڕێتەوە سەر تورکیا، ئەمنی داخلی مستەقر نیە، چونکە کورد هەردەم لە هەوڵدایە بۆ دەستکەوتنی ئازادی خۆی، ئەمنی خاریجی لە لایەن ئێران و تورکیا هەردەم لەبەردەم هەڕەشەدایە، جیاوازی نێوان سونە و شیعە هەردەم لە ململانێدان.            

تەهدیداتی ئەمنی قەومی  دافع بو بۆ عێراق. ئەمنی وەتەتی پێوستی بە سیستمێک بو خۆی تێ بخزێنێت بۆ پاراستنی خۆی لەو تەهدیدانە بۆیە هەریەکە لە عێراق و سوریا و ئێران و تورکیا جیهازی ئەمنییان دامەزراند بە مەبستی پاراستنی ئاسایشی خۆیان.                                                

عێراق: مەجلسی ئەمنی قەومی.
ئێران: شورای ئەمنی میللەت.
تورکیا: میللەتی ئەمنی قومی.
سوریا: جیهازی ئەمنی قەومی.
کاری ئەم دامەزراوانە بریتە لە پاراستنی ئەمنی قەومی (داخلی و خاریجی) چاودێری ئەکەن و بڕیاری لێ ئەدەن، کە هەندێ جیهەی مەعنی تێدا بەشدارن وەکو (وەزیری داخلی و وەزیری خاریجی، وەزیری مالیە، وەزیری دیفاع، سەۆکی جیهازە ئەمنیەکان).




ئامادەکردنى/ دیدار عەبدولکەریم